Prawo tworzenia i wstępowania do związków zawodowych

Prawo tworzenia i wstępowania do związków zawodowych przysługuje osobom wykonującym pracę zarobkową. Osobą wykonującą pracę zarobkową jest:

1.      pracownik, a także

2.      osoba świadcząca pracę za wynagrodzeniem na innej podstawie niż stosunek pracy, jeżeli nie zatrudnia do tego rodzaju pracy innych osób, niezależnie od podstawy zatrudnienia, oraz ma takie prawa i interesy związane z wykonywaniem pracy, które mogą być reprezentowane i bronione przez związek zawodowy.

Zakres przedmiotowy prawa koalicji związkowej, tj. prawa tworzenia związków zawodowych i wstępowania do nich, został znacznie rozszerzony na mocy ustawy z dnia 5 lipca 2018 r. o zmianie ustawy o związkach zawodowych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1608). Na konieczność wprowadzenia takiej zmiany wskazał Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 2 czerwca 2015 r., sygn. akt K 1/13. Zmiany wprowadzone ww. ustawą obowiązują od 1 stycznia 2019 r. i przewidują m.in., że w organizacjach związkowych mogą zrzeszać się osoby, które dotychczas nie korzystały z prawa koalicji – zatrudnione na podstawie umowy zlecenia, umowy o świadczenie usług, umowy o dzieło, a także tzw. osoby samozatrudnione. W dalszym ciągu w związkach zawodowych mogą zrzeszać się osoby wymienione uprzednio w art. 2 ust. 1 i 2 ustawy o związkach zawodowych – pracownicy, członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych, osoby wykonujące pracę nakładczą i zatrudnione na podstawie umowy agencyjnej.

Ograniczone prawo koalicji posiadają również na gruncie ustawy o związkach zawodowych emeryci i renciści. Zachowują oni członkostwo w związku zawodowym, do którego przynależeli w okresie przed przejściem na emeryturę lub rentę, mają także prawo do wstępowania do związków zawodowych. Nie mają jednak prawa do ich tworzenia. Podobnie została ukształtowana sytuacja osób bezrobotnych – mają prawo do zachowania przynależności do związków zawodowych, a jeżeli nie są ich członkami, to do wstępowania do nich w przypadkach i na warunkach określonych w statutach związków. Ponadto ustawa o związkach zawodowych przewiduje uprawnienie do zrzeszania się w związkach zawodowych Policji, Straży Granicznej, Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej oraz strażaków Państwowej Straży Pożarnej, a także pracowników Najwyższej Izby Kontroli, jednak z uwzględnieniem ograniczeń wynikających z odrębnych ustaw.

Nowelizacja ustawy o związkach zawodowych, która weszła w życie 1 stycznia 2019 r., przyznała prawo wstępowania do istniejących związków zawodowych wolontariuszom, stażystom i innym osobom, które świadczą osobiście pracę bez wynagrodzenia. Te osoby są jednak pozbawione prawa tworzenia związków zawodowych.

Związek zawodowy powstaje z mocy uchwały o jego utworzeniu, podjętej przez co najmniej 10 osób uprawnionych do tworzenia związków zawodowych. Osoby, które podjęły uchwałę o utworzeniu związku zawodowego, uchwalają statut i wybierają komitet założycielski w liczbie od 3 do 7 osób. Związek zawodowy podlega obowiązkowi rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym. Postępowanie w sprawach rejestracji jest wolne od opłat sądowych. Związek zawodowy, a także jego jednostki organizacyjne wskazane w statucie, nabywają osobowość prawną z dniem wpisu do rejestru. Począwszy o tego dnia, związek może wykonywać swoje funkcje i zadania, a także występować w obrocie prawnym.